Historia
Historia Bazyliki i Klasztoru
Opracowanie: Waldemar Kapeć OP
I. Zarys historii kościoła i klasztoru
Ks. Jan Ambroży Wadowski, historyk kościołów lubelskich, nie mając dostępu do wszystkich archiwaliów, które dzisiaj znamy, twierdził, że dominikanie rozpoczęli swoją działalność w Lublinie w 1342 r. Był to rok ufundowania kościoła i klasztoru przez króla Kazimierza Wielkiego. Przypuszcza natomiast, że dwaj dominikanie zamordowani przez Jadźwingów i Litwinów w 1282 r. w Lublinie mogli pochodzić z innej miejscowości. Katalog Polskiej Prowincji Dominikanów na rok 2000/2001 podaje, że klasztor lubelski istnieje od 1253 r.
Ostatnie jednak badania archeologiczne wskazują na ślady istnienia w tym miejscu wcześniejszego kościoła i budynku, który mógłby być pierwszym klasztorem dominikanów w Lublinie. Dlatego określenia “fundacja” nie można utożsamiać z faktem osiedlenia się dominikanów w Lublinie, czyli z 1342 r. Znane nam dzisiaj dokumenty pozwalają stwierdzić, że dominikanie rozpoczęli tutaj swoją działalność około 1253 r. (Stąd taka data przybycia w wyżej wspomnianym Katalogu.) Ich protektorem był książę Bolesław Wstydliwy, któremu udało się odzyskać panowanie nad Lublinem w 1253 r. Należy jednak wziąć pod uwagę możliwość przybycia dominikanów do Lublina jeszcze przed 1253 r. Św. Jacek i pierwsi polscy dominikanie bardzo często wędrowali w celach misyjnych na tereny zamieszkałe przez Prusów, Jadźwingów, Litwinów i Rusinów. Drogi więc z Krakowa i Sandomierza prowadziły m. in. przez Lublin. Jeżeli w Lublinie istniał już rozwinięty gród, zamek i siedziba archidiakona jako reprezentanta arcybiskupa krakowskiego ( jeszcze przed 1198 r.), to na pewno był to wystarczający powód, aby w Lublinie założyć klasztor. Wydaje się, że przybycie dominikanów do Lublina mogło nastąpić już około 1230 r. W administracji dominikanów istnieją dwa rodzaje klasztorów: dom i konwent. Ten drugi rodzaj klasztoru musiał składać się co najmniej z 12 zakonników. Podniesienie domu do rangi konwentu wymagało zgody generała zakonu. Wiadomo, że od 1342 r. prowadzono starania o podniesienie klasztoru lubelskiego do rangi konwentu, co oznacza, iż klasztor w Lublinie funkcjonował już w randze domu.
Celem zakonu dominikanów jest głoszenie Ewangelii przez kaznodziejstwo, pracę naukową i inne powszechnie prowadzone formy duszpasterstwa. Każdy klasztor jest pomyślany jako miejsce modlitwy i studium prawd wiary. Obowiązkiem dominikanów jest dzielenie się z innymi tym, co uzyskali na modlitwie i podczas studium. Taka koncepcja charyzmatu zakonu zakłada również pracę duszpasterską poza własnym klasztorem.
Od około 1420 r. klasztor dominikanów lubelskich ma wyjątkowe znaczenie, a to ze względu na przechowywanie relikwii Krzyża św. Z tej racji do relikwii przybywały pielgrzymki z różnych stron Polski, przychodzili również dostojnicy kościelni i państwowi podczas swojego pobytu w Lublinie. Pielgrzymowano do Krzyża św.nawet podczas rozbiorów. W archiwum klasztoru ocalał fragment księgi z przełomu XIX i XX w. zawierający wpisy pielgrzymów z różnych stron Polski (“przez zieloną granicę”). W sposób szczególny oddawano cześć relikwiom Krzyża św.podczas odpustów Znalezienia Krzyża (3 maja) i Podwyższenia Krzyża (14 września).
Dużą prężność wykazywały skupione przy kościele dominikanów Bractwo Różańcowe i Bractwo Krzyża św.Miały one swój status prawny. W praktyce stanowiły one grupy, które modliły się w kościele, opiekowały swoimi ołtarzami, organizowały procesje i pomagały dominikanom w różnego rodzaju pracach przy kościele.
Potwierdzona informacja o istnieniu nowicjatu w klasztorze lubelskim pochodzi z 1586 r. Prawdopodobnie wcześniej korzystano z nowicjatów w innych klasztorach. Również z 1586 r. zachowała się informacja o istnieniu studium, które przygotowywało kleryków do kapłaństwa, tzw. Studium Formale – bez prawa nadawania stopni naukowych. Natomiast Studium Generale – z prawem nadawania stopnia lektora i bakałarza filozofii i teologii (w dzisiejszej terminologii: magister i doktor) – istniało od 1644 do 1686 r. Była to więc pierwsza wyższa uczelnia w Lublinie. Pierwszym rektorem (regensem) był świątobliwy o. Paweł Ruszel. Studium przestało istnieć z powodów finansowych.
Biblioteka klasztoru dominikanów słynęła ze swoich zbiorów. Według ocalałych inwentarzy wiadomo, że znajdowały się w niej nie tylko starodruki, ale również różnojęzyczne rękopisy, od XIII w., zawierające wykłady naukowe z różnych uczelni zachodnioeuropejskich. Niestety, na skutek nieostrożności dominikanów, zbiory biblioteczne były okradane przez bibliofilów lub kleptomanów. Znane są ich nazwiska. Biblioteka została wywieziona w głąb Rosji w czasie kasaty klasztoru w 1886 r. Przypuszczalnie zbiory zostały zniszczone lub rozgrabione po drodze. Dotychczasowe poszukiwania nie przyniosły rezultatów.
W archiwum klasztornym, gdzie znajdowały się przede wszystkim akta klasztorne, od 1585 r. przechowywano również dokumenty Trybunału Koronnego i sądów rejonowych. Czynsz roczny był uiszczany 8 grudnia. Zbiory archiwalne zostały zniszczone podczas kasaty w 1886 r. Część zbiorów przejął ks. Wadowski, wtedy diakon dominikański. Niektóre z dokumentów można spotkać w różnych archiwach diecezjalnych i państwowych. Uratowana część dokumentów znajduje się w centralnym Archiwum Dominikanów w Krakowie.
Apteka klasztorna, która służyła również okolicznym mieszkańcom, istniała przy klasztorze od poł. XVI do poł. XVIII w.
Według tradycji klasztornej, Unia lubelska z 1569 r. została podpisana w gotyckim refektarzu na parterze klasztoru. Do dzisiaj zachował się krucyfiks, na który była składana przysięga. Prawdopodobnie ten to krucyfiks miał oglądać Jan Matejko przed namalowaniem obrazu przedstawiającego Unię lubelską.
Mury klasztorne wielokrotnie gościły różnych dostojników kościelnych i państwowych oraz urzędników Trybunału Koronnego. Natomiast na podstawie zapisków archiwalnych wiadomo, że największym utrapieniem dla dominikanów, ze względu na niepoprawne zachowanie, była szlachta, która szukała “dachu nad głową” na czas sejmików i procesów w Trybunale.
W klasztorze dominikanów w 1863 r. miały miejsce uroczyste obchody unii horodelskiej w jej 450-lecie (1413 r.)
Kasata klasztoru dominikanów w Lublinie przez władze rosyjskie miała dwa etapy. W 1864 r. ograniczono liczbę zakonników i zabrano nieruchomości należące do klasztoru. Natomiast w 1886 r. wypędzono ostatnich 7 zakonników. Trzech młodszych wywieziono na Syberię, a czterech starszych – do Gidel koło Częstochowy. Tej wywózce ostatnich dominikanów towarzyszyły dwudniowe zamieszki w okolicy klasztoru. Kościół i kilka mieszkań oddano do dyspozycji biskupa lubelskiego. W zabudowaniach klasztornych przez kilka lat były koszary. Żołnierze rosyjscy często skarżyli się, że w klasztorze “coś straszy”. Wkrótce opuścili klasztor. Budynek był dostępny dla każdego, a więc zarazem grabiony i niszczony. Dopiero w 1900 r. zdewastowany klasztor przejęło Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności na sierociniec.
Po 20 latach starania u biskupa lubelskiego, w 1938 r. dominikanie odzyskali kościół i pomieszczenia zajmowane przez mieszkających tu księży. Po 1945 r. pomieszczenia klasztorne jeszcze nie zagospodarowane przez dominikanów były wykorzystywane do celów szkolnych, na internat dla chłopców z Gimnazjum Biskupiego i dominikańskiego tzw. małego seminarium. W pomieszczeniach klasztornych przez pewien czas był także dom starców, zakłady rzemieślnicze i Dom Dziecka. W 1992 r. z powodu braku zabezpieczeń przeciwpożarowych skasowano Dom Dziecka, pozostawiając klasztorowi pomieszczenia nadające się tylko do generalnego remontu.
Najważniejsze daty z historii kościoła i klasztoru:
1230 (?) przybycie dominikanów do Lublina
1253 założenie klasztoru
1333 wg wersji Długosza – książę Grzegorz przywozi Relikwie Krzyża Świętego
po 1342 budowa gotyckiego kościoła i południowego skrzydła klasztoru
1420 (?) przywiezienie Relikwii Krzyża św.- wg wersji notowanej w XVI wieku
1505 pożar kościoła i klasztoru
1550 kolejny pożar kościoła i klasztoru
1569 zaprzysiężenie Unii lubelskiej w kościele
1575 pożar Lublina, w tym kościoła i klasztoru, po nim: odbudowa kościoła w stylu renesansowym
1586 zaprowadzenie w klasztorze nowicjatu i studiów zakonnych (Studium Formale) – bez możliwości nadawania stopni naukowych
1615-1728 stopniowa rozbudowa kościoła i klasztoru – powstają kolejne kaplice: Firlejów (1615), Ossolińskich (1624), Tyszkiewiczów (1658), MB Paryskiej (1729).
1644-1686 istnienie Studium Generale z prawem nadawania stopnia rektora i magistra filozofii i teologii (magistra i doktora) – pierwsza wyższa szkoła Lublina
1794 budowa ołtarza(stan obecny)
1818 nakaz rozbiórki popękanego kościoła przez gen. Zajączka
1850-1854 gruntowna restauracja kościoła
1864 ograniczenie działalności klasztoru przez władze rosyjskie
1886 kasata klasztoru, wypędzenie ostatnich zakonników
1900 przejęcie pomieszczeń klasztoru przez Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności
1938 powrót dominikanów do Lublina
1967 nadanie kościołowi tytułu bazyliki mniejszej
1991 kradzież Relikwii Krzyża św.
1994 początek prac konserwatorskich przy kościele i klasztorze
2006-2009 pierwszy etap prac remontowych w klasztorze i Bazylice (korytarze klasztorne, krużganki, piwnice)
2009-2012 – rozległe prace remontowe – “KLASZTOR W SERCU MIASTA – II etap renowacji Klasztoru Ojców Dominikanów w Lublinie” Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013
Od 2012 – obecnie – prace ratunkowe związane z konstrukcją bazyliki – zszywanie sklepień i ścian w prezbiterium, prace konserwatorskie w prezbiterium
Poza murami Lublina, tam, gdzie dzisiaj znajduje się kościół akademicki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, był jeszcze drugi klasztor dominikanów, tzw. bertrandystów (grupa zakonników, która będąc nadal w zakonie dominikańskim, chciała prowadzić bardziej surowe życie). Klasztor ten istniał od 1697 r. do 1800 r., czyli do kasaty przez władze austriackie. Z powodu braku dokumentów, nie wiadomo, jaki był zakres pracy przebywających w nim dominikanów. Obsługiwany przez nich kościół, pod wezwaniem Krzyża Św. został wybudowany w 1434 r., za pokutę, przez kupca gdańskiego po skradzeniu i oddaniu relikwii Krzyża św.z kościoła dominikanów na Starym Mieście w Lublinie.
II. Rozwój architektoniczny kościoła i klasztoru
Usytuowanie kościoła i klasztoru
Od fundacji z 1342 r. dominikanie lubelscy zajmowali teren pomiędzy ul. Dominikańską a ul. Podwale oraz pomiędzy ogrodami należącymi do posesji przy Jezuickiej 19 a tzw. Małym Rynkiem (Mały Rynek znajdował się na miejscu dzisiejszych posesji przy ul. Archidiakońskiej nr 1-7). Do pożaru w 1575 r. nie było kamienic przy ul. Dominikańskiej nr 1-7. Teren przed kościołem i dawnym wejściem do klasztoru był pusty. Ponieważ w czasie pożaru zaginęły dominikanom dokumenty fundacyjne, zarząd miasta sprzedawał bezprawnie działki budowlane przed kościołem i klasztorem. Właściciele działek w krótkim czasie, mimo protestu dominikanów, wybudowali do dzisiaj istniejące kamienice. Inwazja zarządu miasta na dawne posesje dominikanów została powstrzymana nowym dokumentem lokacyjnym króla Władysława IV z 1643 r. Niemniej jednak już od 1620 r. dominikanie rozpoczęli wykupywanie kamienic zastawiających kościół i klasztor. Były to kamienice przy ul. Dominikańskiej nr 1-5. W 1864 r. posesje przy ul. Dominikańskiej, jak jeszcze i inne, zostały zabrane przez władze rosyjskie i do dzisiaj nie są oddane klasztorowi.
Pierwotny kościół dominikanów (sprzed 1342 r.)
Według ostatnich badań archeologicznych wiadomo, że zanim został wybudowany gotycki kościół i klasztor w 1342 r. istniał na tym miejscu wcześniejszy zespół zabudowań, na miejscu dzisiejszego prezbiterium.
Kościół gotycki z 1342 r.
Składał się on z prezbiterium i trzech naw o tej samej wysokości, ze sklepieniem żebrowym. Całość była pokryta dachówką. Ponad dach wysuwały się trzy ozdobne ściany: nad zachodnim wejściem, w połowie kościoła (ponad łukiem tęczowym, przy zróżnicowaniu wysokości kalenicy dachów prezbiterium i nawy głównej ) i na wschodzie od strony ul. Podwale. Chór kościoła przylegał wprost do murów obronnych miasta. Do kościoła prowadziły dwa wejścia: zachodnie od ul. Złotej i północne od strony Małego Rynku. Wzmocnieniem dla gotyckiego kościoła były przypory (po dwie od strony północnej i południowej oraz dwie ukośne przy fasadzie, tu, gdzie dzisiaj znajdują się wieże). Przed głównym wejściem znajdowała się wolno stojąca dzwonnica.
Do południowej ściany prezbiterium przylegał jednopiętrowy klasztor.
Przed 1420 r. na przedłużeniu lewej nawy kościoła dobudowano gotycką kaplicę (I część dzisiejszej kaplicy Matki Bożej Opieki), gdzie przechowywano relikwie Krzyża św.
Po 1420 r. pod głównym ołtarzem została wybudowana krypta dla zmarłego w Lublinie biskupa Andrzeja, dominikanina, wcześniej biskupa kijowskiego.
Kościół i klasztor po 1575 r.
W czasie pożaru w 1575 r. najpierw uległa zniszczeniu wolno stojąca dzwonnica z dzwonami. Potem pożar objął kościół i klasztor. W kościele zawaliły się dachy, sklepienia i ozdobne szczyty kościoła. Doszczętnie wypaliło się wyposażenie kościoła. W czasie dyskusji na temat odbudowy kościoła postanowiono, aby nie rekonstruować kościoła, ale odbudować go w tzw. stylu “nowem”, czyli w stylu renesansowym. Podczas odbudowy skasowano północne wejście do kościoła i pozostawiono tylko ozdobne ściany ze sterczynami nad głównym wejściem i nad wschodnią ścianą kościoła. Nie odbudowano dzwonnicy. Wewnątrz kościoła zostały zlikwidowane pozostałości poprzedniego sklepienia i wzniesiono nowe sklepienia w formie kolebki z lunetami (jak to jest obecnie).
Kolejny etap zmian w bryle kościoła polegał przede wszystkim na dodawaniu kaplic. Stąd na przedłużeniu prawej nawy w latach 1615-30 powstała kaplica Firlejowska. Natomiast na przedłużeniu lewej nawy wybudowano około 1624 r.kaplicę rodziny Ossolińskich. W 1645 r. na podstawie pozwolenia króla Władysława IV Janusz Tyszkiewicz, wojewoda kijowski, rozpoczął budowę kaplicy pomyślanej również jako chór zakonny (za dzisiejszym głównym ołtarzem). Kaplica została ukończona w 1658 r. przy pomocy Popow-Witowskiego, wojewody sandomierskiego.
W latach 1650-70 dobudowano do naw bocznych jeszcze sześć kaplic: po prawej stronie – kaplicę Pszonków, św. Katarzyny i Szaniawskich, po lewej stronie – kaplicę św. Stanisława, Korczmińskich i Hulewiczów.
W 1668 r. zostały usunięte ukośne gotyckie przypory przy fasadzie kościoła, a na ich miejscu najpierw wybudowano lewą dzwonnicę, a w kilka lat postawiono prawą dzwonnicę.
W 1728 r. została wybudowana po lewej stronie prezbiterium kaplica św. Andrzeja, potem przemianowana na kaplicę Matki Boskiej Ruszelskiej. Natomiast w przeciągu jednego roku (1728-29) w sąsiedztwie kaplicy św. Andrzeja z fundacji Eleonory Anny z Rzewuskich Krasickiej powstała obszerna kaplica pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia N.M.P. (tzw.Kaplica Paryska).
W latach 1591-94 budynek klasztorny został przebudowany pod kierunkiem architekta Rudolfa Negroniego. Jemu to przypisuje się projekty i wykonanie wystroju architektonicznego I piętra klasztoru oraz remont gotyckiego refektarza ze sklepieniem palmowym na parterze. Przystosowano również piwnice klasztorne do celów użytkowych. Polegało to na pogłębianiu piwnic bez liczenia się z fundamentami klasztoru.
Po koniec XVII w. budynek klasztoru zyskał formę zamkniętego czworoboku. Ponadto w 1670 r. rozpoczęto budowę nowego skrzydła klasztoru, w kierunku południowym, gdzie dzisiaj mieści się Teatr Lalki i Aktora. Budowa tego skrzydła została zakończona na pocz. XIX w.
III. Zwiedzanie bazyliki i klasztoru
Kościół i klasztor dominikanów w Lublinie, nazywany “lubelskim Wawelem”, najlepiej prezentuje się od strony wschodniej. Stąd właśnie nic nie przeszkadza w ogarnięciu wzrokiem całego kompleksu klasztornego. Na wysokiej staromiejskiej skarpie widać kościół przykryty dachem z czerwonej dachówki z kalenicami na różnych wysokościach z wieżą sygnaturki, zieloną kopułą kaplicy Tyszkiewiczów- na przedłużeniu prezbiterium, przyległe do kościoła kaplice z kopułami i prostopadły do kościoła dach kaplicy Niepokalanego Poczęcia N.M.P. Po lewej stronie, czyli od południa, widzimy tylko wschodnią ścianę klasztornego czworokąta i przylegające do niego południowe skrzydło z charakterystycznymi wieżyczkami.
Natomiast od zachodu, czyli od ul. Złotej, tak kościół, a szczególnie klasztor przysłaniają sąsiadujące z nimi staromiejskie kamienice. Zostały one podstępnie zbudowane na przełomie XVI i XVII w. Do 1575 r. teren przed kościołem i klasztorem nie był zabudowany.
Obecnie kościół ma wysoką renesansową fasadę ozdobioną gzymsami, lizenami, sterczynami i spływami. Od 1668 r. na miejscu ukośnych przypór gotyckich wybudowano dwie symetryczne wieże. Kunsztownie rzeźbione drzwi w stylu klasycystycznym (z pocz. XIX w.) prowadzą do przedsionka kościoła. Po prawej stronie drzwi wmurowano herb rodziny Firlejów (Lewart) pochodzący z końca XVI w. Na zwieńczeniu kruchty znajduje się ornament przedstawiający relikwiarz Krzyża św., a pod nim daty budowy kościoła i ważniejszych remontów.
Wewnątrz kruchty na uwagę zasługuje XVII-wieczny krucyfiks, tablica upamiętniająca nadanie kościołowi w 1967 r. tytułu bazyliki mniejszej oraz obraz z 1872 r. – pamiątka 500-lecia pobytu dominikanów w Lublinie. Dla historyków jest to dyskusyjny jubileusz.
Wchodząc dalej do wnętrza, widzimy, że kościół architektonicznie składa się z dość długiego prezbiterium, nawy głównej i dwu naw bocznych. Wszystkie te pomieszczenia po pożarze w 1575 r. zostały przykryte analogicznymi sklepieniami w formie kolebki z lunetami. Do prezbiterium przylegają trzy kaplice, a do naw bocznych osiem kaplic, czyli do pierwotnej bryły kościoła dobudowano aż 11 kaplic.